Na czym polega niegodność dziedziczenia?
Niegodność dziedziczenia to jedna z instytucji prawa spadkowego wyłączająca spadkobiercę od dziedziczenia spadku. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, osobę niegodną dziedziczenia traktuje się tak, jak gdyby nie dożyła ona otwarcia spadku. Należna jej część spadku wynikająca z zasad dziedziczenia ustawowego, przypada zatem potomkom niegodnego lub w razie ich braku nie zostaje ona w ogóle wydzielona.
Niegodność dziedziczenia przesłanki
Spadkobierca może być uznany za niegodnego, jeżeli:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Wskazane wyżej przesłanki obecne były od początku obowiązywania Kodeksu Cywilnego. Zauważyć należy jednak, iż wraz z kolejną nowelizacją tej ustawy, od 15.11.2023 r. za niegodnego dziedziczenia, będzie mógł być również uznany, ten kto:
- uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
- uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Niegodność dziedziczenia a wydziedziczenie
Niegodność dziedziczenia podobnie, jak wydziedziczenie, polega zatem na swoistym ukaraniu spadkobiercy, za jego niewłaściwe postępowanie. Zarówno w przypadku wydziedziczenia, jak i niegodności dziedziczenia, karą jest tu właśnie odsunięcie spadkobiercy od dziedziczenia.
Co jednak istotne, inaczej niż w przypadku wydziedziczenia, o niegodności dziedziczenia nie decyduje spadkodawca w testamencie, ale sąd, już po śmierci spadkodawcy i po otwarciu spadku. Uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia może żądać każdy, kto ma w tym interes. W praktyce są to zazwyczaj osoby, które odnoszą lub mogłyby odnieść ze spadku korzyść. W szczególności zatem uprawnionymi do żądania uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia są w szczególności pozostali spadkobiercy, a także osoby należące do kręgu spadkobierców ustawowych, zapisobiercy, uprawnieni z tytułu polecenia, wykonawca testamentu, nabywca spadku, czy też wierzyciele spadkodawcy oraz osoby pozostające w bliskich stosunkach uczuciowych ze spadkodawcą. Z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia wystąpić może także prokurator.
Każda z tych osób może wystąpić z żądaniem o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziała się ona o przyczynie niegodności. W każdym przypadku jednak, żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia musi być zgłoszone w terminie trzech od otwarcia spadku. Po tym okresie nie jest już możliwe żądanie ustalenia niegodności dziedziczenia.
Niegodność dziedziczenia a stwierdzenie nabycia spadku
Wniosek o uznanie spadkobiercy za niegodnego, zgłosić można w ramach sprawy spadkowej o stwierdzenie nabycia spadku. W praktyce najczęściej najczęściej tak się właśnie zdarza.
Nic jednak nie stoi na przeszkodzie temu, aby powództwo o stwierdzenie niegodności dziedziczenia wnieść jako osobne powództwo przed sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy. Należy jednak pamiętać, że jeśli już wcześniej toczyła się sprawa spadkowa i wydane zostało prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, to po uprawomocnieniu się orzeczenia stwierdzającego niegodność dziedziczenia, konieczne jest jeszcze wystąpienie z wnioskiem o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Z wnioskiem takim wystąpić należy również wtedy gdy porządek dziedziczenia ustalony został wcześniej w notarialnym akcie poświadczenia dziedziczenia.
Niegodność dziedziczenia a zachowek
W praktyce zdarza się też również, że wnioski o uznanie za niegodnego dziedziczenia zgłaszane są w sprawie o zachowek. Dzieje się dlatego, że osoba niegodna dziedziczenia nie ma prawa do zachowku. Dlatego roszczeniu o zachowek można skutecznie przeciwdziałać, domagając się uznania osoby domagającej się zachowku za niegodną dziedziczenia. Dotychczas nie były to jednak częste przypadki.
Osobiście przekonany jestem jednak, że wraz z dodaniem 2 nowych przesłanek w postaci: uporczywego uchylania się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego oraz uporczywego uchylania się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, a także obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka, wnioski o uznanie za niegodnego dziedziczenia staną się dużo bardziej powszechne.
W praktyce oznaczać to będzie bardzo silny oręż obronny w sprawach o zachowek, który w niejednej sprawie na pewno pozwoli skutecznie oddalić roszczenie o zachowek.
Niegodność dziedziczenia termin
Żądanie ustalenia niegodności dziedziczenia można zgłosić w ciągu roku od dnia, w którym osoba składająca takie żądanie dowiedziała się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku. Są to tzw. terminy zawite.
Dodatkowo pamiętać trzeba też o tym, że nie można żądać uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, jeśli spadkodawca mu przebaczył.