Dziedziczenie ustawowe to sytuacja, w której do spadku powołane zostają osoby należące do spadkobierców ustawowych według porządku dziedziczenia ustalanego na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Dziedziczenie ustawowe ma miejsce wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu lub z jakiś przyczyn sporządzony testament uznany został za nieważny. Nawet jednak w przypadku dziedziczenia testamentowego dziedziczenie ustawowe odgrywa istotną rolę. Na podstawie porządku dziedziczenia mającego miejsce w dziedziczeniu ustawowym wyznaczany jest bowiem krąg osób uprawnionych do zachowku, a także przyznana zostaje kompetencja do podważenia testamentu. Z tych względów dziedziczenie ustawowe posiada wręcz kluczowe znaczenie dla niemal każdej sprawy spadkowej.
Na czym polega dziedziczenie ustawowe
W zdecydowanej większości przypadków spadkobranie odbywa się bez testamentu. Brak testamentu, a zatem ostatniej woli spadkodawcy, w której powołuje on do spadku wskazane przez siebie osoby, sprawia że zastosowanie muszą znaleźć ogólne zasady dziedziczenia. Spadek nigdy nie może bowiem pozostać bez spadkobiercy. W tym celu przepisy kodeksu cywilnego określają szczegółowe zasady dziedziczenia ustawowego oraz kręgi spadkobierców dochodzące do spadkobrania według ustalonego w przepisach porządku dziedziczenia majątku. W przypadku braku osób należących do bliższych kręgów lub ich wykluczenia, do spadku powołane zostają osoby z dalszych kręgów dziedziczenia ustawowego.
Dziedziczenie ustawowe kolejność
Zgodnie z kodeksem cywilnym, w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek lub małżonka. Osoby te dziedziczą w częściach równych, jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.
W miejsce dziecka, które nie dożyło otwarcia spadku wchodzą natomiast jego dzieci. Zasada ta dotyczy także dalszych zstępnych.
W braku zstępnych spadkodawcy spadek dziedziczy małżonek spadkodawcy oraz jego rodzice.
W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada natomiast rodzicom zmarłego. Jeżeli zaś jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych.
Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.
Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.
W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.
Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku.
W braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy. Dziadkowie dziedziczą majątek w częściach równych.
Jeżeli natomiast któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału spadku między zstępnych spadkodawcy.
W braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych. Oznacza to, że spadek odziedziczyć na podstawie ustawy może kuzynostwo spadkodawcy, ale dzieci tego kuzynostwa już nie.
W przypadku braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.
W przypadku braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
Dziedziczenie ustawowe przykłady
Jak widać prawidłowe odczytanie porządku dziedziczenia w zakresie dalszych kręgów spadkobierców ustawowych może sprawiać uzasadnione trudności. Dlatego najlepiej zobrazować to na przykładzie.
Jan zmarł w wieku 93 lat. Jan nie pozostawił po sobie testamentu. W chwili śmierci Jan nie pozostawał już w związku małżeńskim ponieważ jego żona zmarła 20 lat wcześniej, a po jej śmierci Jan nie zawarł już kolejnego związku małżeńskiego. Nie żyje także jedyny syn Jana, który zmarł bezdzietnie 3 lata wcześniej. W powyższym stanie faktycznym wykluczony zostaje zatem pierwszy krąg spadkobierców. W chwili śmierci nie żyli także oboje rodzice Jana. Jan posiadał co prawda siostrę, jednak ta zmarła bezdzietnie 10 lat wcześniej.
W tej sytuacji zgodnie ze wskazanym wyżej porządkiem dziedziczenia do spadku po Janie powinni zostać powołani jego dziadkowie. Obie babcie oraz obu dziadków zmarło jednak wiele lat wcześniej. Matka Jana była jedynaczką, co oznacza, że dziadkowie Jana od strony matki nie posiadali innych dzieci. Ojciec Jana posiadał natomiast dwóch braci. Stryjowie Jana również jednak nie dożyli otwarcia spadku po Janie. Pozostawili jednak po sobie dzieci, a zatem kuzynostwo Jana i to właśnie oni dziedziczyć będą spadek po Janie, jak również odpowiadać będą za długi swojego dalekiego krewnego.
Powyższy przykład na pierwszy rzut oka może wydawać się dość ekstremalny. W ramach dziedziczenia ustawowego do spadku po Janie powołani zostali bowiem jego naprawdę dalecy krewni, z którymi Jan być może nigdy nawet nie utrzymywał żadnego kontaktu. Tego rodzaju przypadki dziedziczenia ustawowego w praktyce zdarzają się jednak wcale nie tak rzadko. Szczególnie często pojawiają się one w sytuacji gdy spadkodawca pozostawia po sobie długi, a wszyscy krewni należący do bliższych kręgów spadkobierców kolejno odrzucają spadek. Odrzucenie spadku powołuje bowiem identyczne skutki, jak w przypadku śmierci. W miejsce osoby odrzucającej spadek wchodzą kolejni spadkobiercy z dalszych kręgów, którzy również mogą przyjąć lub odrzucić spadek.
Dziedziczenie ustawowe a testament
Jak wynika z wcześniejszych rozważań dziedziczenie testamentowe wyprzedza dziedziczenie ustawowe, które znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy spadkodawca nie zostawił po sobie testamentu lub też sporządzony przez spadkodawcę testament został uznany za nieważny. Jest to jednak pewne uproszczenie odnoszące się do najczęściej spotykanych przypadków. W rzeczywistości pełna zależność pomiędzy dziedziczeniem ustawowym a testamentem jest nieco bardziej skomplikowana. Przede wszystkim odnotować należy, iż w ramach jednego spadkobrania może dojść zarówno do dziedziczenia na podstawie testamentu, jak i porządku dziedziczenia wynikającego z dziedziczenia ustawowego. Będzie to miało miejsce wtedy, gdy spadkodawca w testamencie nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Spadkobierca powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć spadek jako spadkobierca ustawowy.
Dziedziczenie ustawowe a zachowek
Podstawą ustalenia prawa do zachowku, jak również obliczenia wysokości zachowku jest zawsze hipotetyczna sytuacja, w której spadkodawca nie pozostawiłby żadnego testamentu i zastosowanie znalazłyby przepisy dziedziczenia ustawowego. Instytucja zachowku ma na celu ochronę interesów osób najbliższych dla spadkodawcy. Ustawodawca ma bowiem na uwadze, że rozporządzenie w testamencie całym majątkiem z pominięciem osób najbliższych jest dla nich krzywdzące i często niesprawiedliwe. Majątek ten bowiem niejednokrotnie powstaje dzięki wysiłkowi oraz wyrzeczeniom całej rodziny i dlatego jedynie w szczególnych przypadkach możliwe jest wydziedziczenie osób najbliższych. W pozostałych przypadkach, pominięcie osób najbliższych, tj. zstępnych, małżonka oraz rodziców spadkodawcy, którzy w przypadku braku testamentu dziedziczyłyby spadek, aktywuje po ich stronie prawo do zachowku.